((و اذا سئلک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان1)).

نخست به مبادى تصوریه دعا پرداخته, سپـس, موانع, شرایط و مشکلات آن را بازگو مى کنیم. ((دعا)) در فرهنگ لغت به مفهوم خواندن, صدا زدن و عبادت و نیایش است; خواندن, گاهى تواءم با خواستن است و زمانى به شکل راز و نیاز و تضرع و ابتهال مى باشد.

اقبال لاهورى مى نویسد: ((نیایش خواه به شکل فردى و خواه به صورت اجتماعى, تجلى اشتیاق درونى انسان براى دریافت جوابى در سکوت است))2. کم نیستند کسانى که اعتقاد به مبداء متعال ندارند, لیکن براى تسکین دردها و آلام درونى, حوایج قلبى خویش را در قالب دعا مطرح مى سازند; در این صورت, اگرچه چنین خواندنى, دعاى اصطلاحى نیست (زیرا مدعوى در میان نیست), ولى بیانگر ضرورت دعا براى بشر, است. بنابراین, اگر بخواهیم تعریف جامع ترى از دعا ارائه بدهیم, باید بگوئیم دعا تجلى عشق به خدا براى نیل به تکامل و رفع نیازمندیهاست; ((الدعاء الرغبه الى الله));3 نیایش, گرایش و کشش به سوى خدا است.

درخصوص دعا تعریف هاى زیادى شده است که نمونه هایى از آن ها را مىآوریم:

ـ دعا مطالبه آن چیزهایى است که انسان به لیاقت و کار و اندیشه باید به دست آورد.

ـ دعا منبع و کانون عظیم تغذیه روح انسانى است; همان گونه که جسم مرکز تغذیه نیازهاى مادى بشر مى باشد.

ـ دعا احیاى خواسته ها, آرمان ها و ایدهآل هاى راستین انسان است.

ـ بالاخره حقیقت دعا عشق به خالق زیبایى ها, عظمت ها, جهش به سوى کمال مطلق و علم مطلق و پرواز بسوى بى نهایت و معبود لایتناهى است. به عقیده دکتر ((کارل)) دعا و نیایش عبارت است از تضرع و ناله و طلب یارى و استعانت و گاهى یک حالت کشف و شهود روشن و آرامش درونى و مستمر دورتر از اقلیم همه محسوسات.

الگوهاى دعا
دعا, گاهى براى جلب منفعت و سود مادى و زمانى به منظور دفع ضرر و زیان و گاهى در قالب نفرین است. زمانى هم به شکل پوزش و عذرخواهى از قصور و تقصیرها و گاهى براى جلب بهره هاى معنوى و کرامات اخروى است. صدا زدن را دعوت مى گوییم و دعوت شونده را مدعو; این قسم از دعا در میان مردم معروف و رایج است.

((علامه طباطبایى)) مى فرماید: ((دعا و دعوت عبارت است از اینکه دعا کننده نظر مدعو را به سوى خود متوجه کند و پـس از جلب توجه, فایده و نعمتى را از وى درخواست نماید. بنابراین, ((سوال)) به منزله غرض و نتیجه دعا مى باشد, و این مفهوم به تمام موارد سوال منطبق است, مانند پرسش در مورد مجهولات و سوال به معنى محاسبه و پرسش در زمینه تقاضاى کمک مادى و معنوى.

خداى تبارک و تعالى چیزى را که زبان در آن دخالت دارد سوال نامیده است.

((وآتاکم من کل ما ساءلتموه و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها4)); و از انواع نعمت هایى که از او درخواست کردید به شما عطا فرمود که اگر نعمت هاى خدا را بخواهید به شماره در آورید هرگز حساب آن نتوانید کرد.

البته این درخواست به زبان ظاهرى نیست بلکه به زبان فقر و استحقاق وجودى و فطرى است.

((دعوت)) با ((نداء)) نیز فرق دارد; زیرا ندا اختصاص به لفظ و صوت دارد, ولى دعا مى تواند از مقوله لفظ باشد و یا از طریق اشاره و با توجه قلبى انجام بگیرد ((ادعوا ربکم تضرعا و خفیه))5.

((راغب اصفهانى)) مى گوید: دعا مثل نداست, جز آنکه ندا گاهى فقط خواندن است, بدون ذکر اسم, ولى دعا غالبا با ذکر اسم است و ندا به مجرد بلند کردن صدا گفته مى شود.6

نیازبه دعا از منظر عقل و دین
نیاز بشر به دعا از جهات متعددى قابل بررسى است و آثار حیاتى مهمى دارد که بعضى از آن ها را مىآوریم:

یکم ـ فقر ذاتى انسان به اضافه ضعف و ناتوانى همه جانبه, او را به قدرت بى نیاز و لایزال مى کشاند و از خودخواهى باز مى دارد و انسان مى فهمد که بدون مشیت ذات اقدس متعال کارى سامان نمى گیرد, چرا که انسان به مجرد تاءمین صحت, ثروت و کسب قدرت مغرور مى شود و طغیان مى کند و به قول قرآن ((ان الانسان لیطغى اءن رآه استغنى))7, که نتیجه سرکشى جز خسران چیزى نیست.

دعا توحید افعالى را به انسان مى آموزد که عامل موثر و مسبب الاسباب را خدا مى داند و او را در همه جا حاضر و ناظر مى شمارد ((و هو معکم اءینما کنتم));8 و ((ان ربک لبالمرصاد))9 او باور دارد ((والله خلقکم و ما تعملون))10, پـس عمل و تلاش انسان از دایره مشیت بیرون نمى باشد. زیرا انسان ها را خلق کرده و آنچه انجام مى دهند نیز به یک معنى, فعل خداست. قرآن این واقعیت دینى را چنین مىآموزد. ((یا اءیها الناس اءنتم الفقراء الى الله والله هو الغنى الحمید11)); نیازمندى وجودى انسان در حدوث و بقا و به هنگام بلا و مصائب, جاى تردید نیست. انسان گاهى از دفع پشه و مگسى ناتوان شده و, در برابر بیمارىها, تصادفات, تصادمات, سکته ها و مرگ و میرها, بیچاره و مضطر شده, خدا را مى خواند. قرآن مى گوید: ((قل اءراءیتکم ان اتیکم عذاب الله او اتتکم الساعه اغیر الله تدعون ان کنتم صادقین بل ایاه تدعون فیکشف ما تدعون الیه ان شاء و تنسون ما تشرکون12)). ((قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیه لئن انجانا من هذه لنکونن من الشاکرین قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم اءنتم تشرکون13)); این آیات انسان با وجدان و خردمند را به این حقیقت متوجه مى کند که پناهگاه واقعى بشر ذات خلاق عالم است, چرا که هرکسى از طریق دل, راهى به خدا دارد, حتى شقى ترین و معاندترین افراد, و شاهد زنده آن توجه و تضرع و زارى آن ها در بن بست هاست, وقتى از علل و اسباب مادى ناامید مى شوند بى اختیار به قدرت لایزال پناه مى برند, ولى در مواقع عادى به قدرت هاى مادى و عقاید خرافى پناهنده مى شوند: به جادوگران, ریاضت کشان, رمالان, فالگیران, ساحران و کاهنان و ... .

دوم ـ دعا از مصادیق روشن ((ذکر الله)) است یاد خدا باعث آرامش روح و روان مى باشد. ((اءلا بذکر الله تطمئن القلوب))14, این آرامش با تکامل روح قرین است و آرامش کاذب و موقت نیست. این آرامش با خیالات شاعرانه و تصورات موهوم تاءمین نمى گردد. زندگى دریایى است پر از طوفان, دلهره و اضطراب. تنها امید و اتکاء دعا و نیایش با حق تعالى است که آرام بخش روح و روان است.

چه غم دیوار امت را که داردچون تو پشتیبان

چه باک ازموج بحر آن را که باشدنوح,کشتیبان

(سعدى)

انسانى که با دعا سر و کار دارد هرگز یاءس و ناامیدى بر او غالب نمى شود و با دعا و نیایش مشکلات مادى و معنوى خود را از او مى خواهد و اجابت را باور دارد.

سوم ـ روح تضرع و زارى

دعا و تضرع در مقابل معبود واقعى در نهاد جان و فطرت انسان گذاشته شده است. انسان پیوسته مایل است از گناهان توبه کند و از قصور و تقصیرها عذرخواهى نماید. دعا در اسلام به منزله اقناع روح و تضرع و زارى است, چنین فردى هرگز ناامید نمى شود و تا آخرین نفـس با امید و نشاط با خدا سخن مى گوید; به عبارت دیگر دعا مبادله عشق و پیام است. اصولا بشر میل شدیدى دارد که در برابر معبودش به راز و نیاز و عذرخواهى از تقصیر بپردازد و حدیث درد فراق را با او در میان بگذارد شکایت و گلایه کند, از بى وفایى ها, مکرها و فریب ها سخن بگوید و آلام درونى خود را بدین سان تسکین دهد.

((دکتر کارل)) مى نویسد: ((حقیقتا چنین به نظر مى رسد که احساس عرفانى, جنبشى است که از اعماق سرشت ما سرچشمه گرفته و یک غریزه اصلى است. این احساس بخش بسیار مهمى از هستى ماست که ما اجازه داده ایم به ضعف گراید و غالبا, به کلى نابود شود)). و همو مى گوید: ((دعا مانند غذا یکى از نیازهاى ضرورى انسان است که از عمق جان انسان سر مى کشد و روح را در یک حرکت تکاملى به طرف کانون معنوى جهان به پرواز در مىآورد)).

چهارم ـ حفظ دستاوردهاى مادى و معنوى

خداوند متعال به انسان موقعیت, نعمت, حکومت بر دل ها, آبرو و حیثیت, سلامت, ثروت و قدرت و معنویت مى بخشد. باید پیوسته دعا کند که از وى نعمت و ثروت و حال عبادت سلب نشود. اگر نسل مومنى دارد, پیوسته از خدا بخواهد بر ایمان و معنویت آنان بیفزاید. اگر از نعمت امنیت و سلامت برخوردار است, دعا کند که خدا باقى بدارد. انسان نباید فقط در حال اضطرار و مصیبت به یاد خدا بیفتد و دعا کند, بلکه در حال صحت و مرض, تنگدستى و تمکن, روز بى کسى و عزت و قدرت, همواره باید دست به دعا بردارد. قرآن کریم کسانى را که فقط در مواقع بدبختى دست به دعا برمى دارند توبیخ کرده است. ((و اذا مـس الانسان الضر دعانا لجنبه اءو قاعدااوقائما))15.

پنجم ـ دفع زیان هاى احتمالى و حوادث غیر مترقبه

انسان در دنیا پیوسته در معرض حوادث قرار دارد, سکته ها, تصادف ها, زلزله ها, حوادث و مصائب ناگهانى و غیر مترقبه و همچنین بلاهایى که به صورت قضا و قدر مى خواهد نازل شود. در حدیث دارد:

((ادفعوا امواج البلاء عنکم بالدعاء قبل ورود البلاء فوالذى فلق الحبه و براء النسمه, البلاء اءسرع الى المومن من انحدار السیل من اءعلى التلعه الى اءسفلها)). 16 ((ادفعوا اءبواب البلاء بالدعا)).17 در احادیث بسیارى آمده که دعا, حتى قضاى مبرم و محکم را نیز دفع مى کند:

((عن زراره قال: قال لى ابوجعفر(ع) الا ادلک على شى لم یستثن فیه رسول الله(ص)؟ قلت بلى قال الدعا یرد القضاء و قد ابرم ابراما و ضم اصابعه)).18

در روایت خود ((دعا و نیایش)) از قضا و قدر الهى به شمار رفته است. ((الدعا هو القضا)); بنابراین قضا مى تواند قضاى دیگرى را به اذن خدا خنثى کند.

ششم ـ دعا براى جلب عنایت و رحمت الهى

قرآن مجید مى فرماید: اگر دعا و تضرع و ابتهال شما نبود, خداوند هیچ عنایتى به شما نداشت; ((قل ما یعبوبکم لولا دعائکم)).19

((قل من ینجیکم من ظلمات البر والبحر تدعونه تضرعا و خفیه لئن اءنجانا من هذه لنکونن من حلشاکرین قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم اءنتم تشرکون)); بگو کیست که شما را در تاریکى هاى خشکى و دریا نجات مى دهد, در حالى که او را با تضرع و زارى در خلوت و جلوت مى خوانید و مى گویید اگر خدا از این مهلکه ها نجات دهد, از شاکران خواهیم بود. بگو خدا شما را از ظلمات خشکى و دریا و از هر غصه و اندوهى نجات مى دهد, ولى باز شما مشرک مى شوید.

انواع دعا
دعا نیز مثل عبادت و تسبیح و تنزیه حق تعالى بر دو قسم است:

تشریعى و تکوینى.

((دعاى تکوینى)) یعنى همه موجودات به زبان طبیعت و هستى خویش ـ که جز فقر ذاتى چیزى نیست ـ از خداى هستى بخش یارى مى جویند; هر موجودى به میزان استعداد و ظرفیت فیض, از خدا طلب مى کند که آیه ((یسئله من فى السموات والارض کل یوم هو فى شاءن))20.

اشاره بدین حقیقت است.

همه هستند سرگردان چو پرگار

پدید آرنده خود را طلبکار

تمام موجودات به زبان حال, خدا را مى خوانند, به ویژه موجودات زنده در حال اضطرار به زبان خود دعا مى کنند.

((دعاى تشریعى (اختیارى))), این دعا مخصوص موجودات مختار و با اراده است که طبق درجه معرفت, از قدرت مافوق مطالباتى دارند ولى غالبا بر اثر فاصله گرفتن از تعلیمات پیامبران, بشر به غیر خدا پناه مى برد اما هنگامى که بفهمد ملک و قدرت و عزت و ذلت دست خداست به قدرت فناناپذیر روى مىآورد این نوع دعا در تکامل انسان آزاد و مختار تاءثیر بسزایى دارد. علامه طباطبایى در تفسیر المیزان مى نویسد: ((دعا در مورد آفریدگار جهان گاهى تکوینى است یعنى ایجاد موجودى براى شیى دیگر, گویى خداوند متعال آن را بطرف آن شیى فرا مى خواند.

((یوم یدعوکم فتستجیبون بحمده));21 روزى که شما را فرا مى خواند و با سپاس پاسخ مى دهید. که مقصود دعوت به زندگى اخروى است. هرکـس مى میرد و در واقع دعوت خدا را لبیک مى گوید. و گاهى تشریعى است که مى فرماید: ((قل ادعوا الله اءو ادعوا الرحمن ایاما تدعوا فله الاسماء الحسنى))22. نیایشگران واقعى, دعا را به منظور پاسخ به نیاز ذاتى و فقر وجودى انجام مى دهند. از تضرع و ابتهال و ارتباط با حضرت حق لذتى وصف ناپذیر مى برند.

سخن گفتن با محبوب و راز دل گشودن براى آنان از همه دنیا عزیزتر است.

((دکتر کارل)) مى گوید: نیایش در مرحله عالى ترش از سطح درخواست و عرض حال بالاتر مى رود, انسان در برابر خداوندگار هستى نشان مى دهد که او را دوست دارد, نعمت هاى او را سپاس مى گذارد و آماده است تا خواسته هاى او را ـ هرچه باشد ـ انجام دهد. در اینجا نیایش به صورت یک سیر روحانى و مکاشفه درونى در مىآید)). 23 خداوند متعال براى رسیدن به اهداف مقطعى و مادى, علل و اسبابى قرار داده است که بشر ناگزیر باید آن مقدمات را طى کند تا به نتیجه برسد; به عبارت دیگر دنیا دار علل و اسباب است.

در حدیث آمده: ((اءبى الله اءن یجرى الاشیاء الا بالاسباب))24 در قرآن مجید مى فرماید: ((فلیرتقوا فى الاسباب));25 بنابراین دعا چه نقشى مى تواند ایفا کند؟ در پاسخ باید گفت:

اولا ـ دعا و نیایش آموزش عالى ترین مسایل اخلاقى و عرفانى و اعتقادى است, دعا یک نوع جهان بینى عمیق و لطیف و مفید است.

ثانیاـ انگیزه دعا به حسب ظرفیت و شناخت متفاوت مى باشد, بعضى دعا را کلید موفقیت در امور اقتصادى مى دانند و بـس; این افراد مفهوم دعا را نفهمیده اند. این نوع برداشت ها در ذهن روشنفکران شیعه و سنى, تصویرهاى ناموزونى از دعا گذاشته است که دعا براى افرادى بى خبر از قانون علت و معلول و ارتباطات جهانى است و همراه دعا انسان هاى گوشه گیر و ساده لوح و خوش باور و خیال باف در ذهن آنان تداعى مى کند.

غافل از اینکه فاعل بر دو گونه است: یکى آنکه احتیاج به ابزار کار دارد وگرنه نمى تواند کارى بکند, مثل نجار و بنا که بدون ابزار نه ساختمان درست مى شود و نه میز و صندلى, ولى گاهى فاعل بدون ابزار اثر مى گذارد, مانند کسى که با اراده و با حرارت و انرژى خاص چیزى را مى اندازد و بیمارى را درمان مى کند (انرژى درمانى).

ملائکه و قواى غیبى این عالم به مشیت الهى بر سامان دادن امور جهان ماءمورند گاه با ابزار و گاهى بدون ابزار; ((والمدبرات اءمرا))26. دعا معارضه با طبیعت نیست تا بگوییم طبیعت مقهور موجودات غیبى هستند, بلکه طبیعت هم به تدبیر قواى عاقله این عالم است. اگر خدا بخواهد بیمارى که اجل محتوم دارد, گاهى به دارویى شفا مى دهد و گاهى به دعا و توسلى, چون علت شفا, منحصر به یک چیز نیست.

((صاحب تفسیر المنار)) استجابت دعا را منحصر به جایى دانسته که اسباب طبیعى نیز در میان باشد و دعا آن است که از خداوند بخواهند اسباب طبیعى را فراهم سازد تا داعى به مقصود برسد, مثلا فقیر, وسائل کسب و کار از خدا بخواهد و مریض دارو. البته گاهى خداوند متعال, بدون اسباب و عوامل مادى دعا را مستجاب نمى کند, ولى این تخصیص و انحصار درست نیست; چون به غیر اسباب طبیعى نیز مى تواند حاجت ها را برآورد, علل و عوامل روحانى مى تواند شفا بخش باشد. ولى گروهى فراتر از این ها فکر مى کنند, آن ها دست به دعا برمى دارند, نه براى حوایج مادى, بلکه نفـس دعا کردن براى آنان موضوعیت دارد. ما قاعده و لزوم دعا را قبلا ذکر کردیم, این قسمت را که هدف اصلى و اساسى دعاست بیشتر باز مى کنیم.

در اینجا نیایش به صورت یک سیر روحانى و مکاشفه رحمانى در مىآید, در این برداشت, دعا به مفهوم پرواز روح به سوى عالم بالاست و ارتباط مجذوبانه قلب است با خدا, شریف ترین و گران سنگ ترین حالات انسان است. اگر از دکتر کارل ها سخن مى گوییم بدین علت است که وى این مفاهیم معنوى بلند را از طریق چالش هاى تجربى و یا کاوش هاى عقلانى مبتنى بر تجربیات شخصى به دست آورده; او به معانى بلند دعا در اسلام و به مضامین عالى دعاهاى امامان معصوم(علیهم السلام) برخورد نداشته, او دعاى عرفه و مناجات شعبانیه را ندیده و صحیفه سجادیه را نخوانده است.

در این برداشت, دعا یک نوع عبادت است و تمرد از دعا و احساس استغنا, یک نوع تکبر مى باشد, و سرانجام متکبران دخول در آتش است; ((و قال ربکم ادعونى اءستجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین))27.

امام زین العابدین در صحیفه سجادیه مى فرماید: ((فسمیت دعائک عباده و ترکه استکبارا و توعدت على ترکه دخول جهنم داخرین));28 دعا و خواندن خود را عبادت نامیده اى و ترک آن را استکبار, و تهدید کرده اى کیفر ترک آن, با خوارى وارد جهنم شدن است.

امام صادق(ع)فرمود: ((علیکم بالدعاء فانکم لا تقربون بمثله));29 شما را به دعا سفارش مى کنم. زیرا با هیچ عمل دیگرى همچون دعا, به خدا نزدیک نمى شوید. پـس دعا, درمان عطش قلب و تسکین سوزش جان و عروج به عالم بالاست.

در دعاى شعبانیه که تمام ائمه(علیهم السلام) بر آن مواظبت مى کردند و حضرت امام خمینى(ره), بخشى را پیوسته در قنوت مى خواندند. ((الهى هب لى کمال الانقطاع الیک)).

((لقائک قره عینى و وصلک منى نفسى و الیک شوقى و فى محبتک ولهى... و فى مناجاتک روحى و راحتى و عندک دواء علتى و شفاء غلتى و برد لوعتى)).30

رفت موسى آتشى آرد به دست

آتشى دید او که از آتش برست

بهرنان شخصى سوى نانوا دوید

دادجان چون حسن نانوا رابدید

لذا حال دعا براى اهل دل, پیش از آنکه طلب باشد مطلوب است و به جاى مقدمه, نتیجه و غایت و محصول است, دردها و رنج ها بهانه یى است براى کوبیدن در محبوب و راز دل گفتن با او ((یا منى قلوب المشتاقین و یا غایه آمال المحبین))31.

1اى اخى دست از دعا کردن مدار1با اجابت یا رد اویت چکار؟1 گر اجابت کرد او را, بـس نکوست1ور کند موقوف, آن هم لطف اوست1 تمام شکوه و جلال نیایش از دعاى با توجه و حال برمى خیزد, نه صرف لقلقه زبان که نه عشقى وشورىدارد و نه سوز و گدازى و نه اهتزازى در جان مى افکند. چند نمونه روایات مىآوریم:

رسول خدا فرمود: ((واعلموا اءن الله سبحانه لا یستجیب دعاء من قلب غافل));32 بدانید که خداى سبحان خواندن بدون توجه قلبى را پاسخ نمى دهد.

امام صادق(ع) فرمود: ((ان الله لا یستجیب دعاء بظهر قلب ساه33 فاذا دعوت فاءقبل بقلبک));34 خدا, خواندن بدون توجه قلب را باسخ نمى دهد. پـس هرگاه خداى را مى خوانى, قلبت را به سوى خدا متوجه کن.

آب کم جو, تشنگى آور به دست

تا بجوشد آبت از بالا و پست

هرکه جویا شد بـیابد عاقـبت

مایه اش درد است و اصل مرحمت

رحمتم موقوف آن خوش گریه هاست

چون گرست ازبحر رحمت موج خاست

هرکه او بیدارتر پر دردتر

هرکه او آگاه تر رخ زردتر

پیش حق یک ناله از روى نیاز

به که عمرى بى نیازاندر نماز

چون خداخواهد که مان یارى کند

میل ما را جانب زارى کند

اى خدا زارى زتو مرهم زتو

هم دعا از تو اجابت هم ز تو35

از منظر عقل فلسفى واقعیت مخلوق جز فقر و نیاز به خالق نیست.

معلول عین ربط به علت است و انسان عین تعلق به وجود مطلق مى باشد, لذا نمى تواند در جوهر ذات خود از دعا و تضرع و ابتهال انفکاک پیدا کند, چون در اصل و اساس آفرینش در حال دعاست; بلکه هویت مخلوقات به دعا و تسبیح است: ((و لله یسجد ما فى السموات و ما فى الارض من دابه والملائکه و هم لا یستکبرون)). 36

تربیت هاى نادرست, حجاب هاى جهل و علم و قدرت, چهره شفاف فطرت را مستور مى سازد و او را از فقر و نیاز ذاتى غافل مى کند. تنها در تنگناها و مصایب روانى, فطرت بیدار مى شود و سپـس رو به افول مى گذارد; به فرموده قرآن:

((وجائهم الموج من کل مکان وظنوا اءنهم احیط بهم دعوا الله مخلصین له الدین))37.